پلیس از آغاز تا کنون به بهانه سالروز شهادت دکتر بهشتی و همراهان

 

 

آنچه مسلم است ایران سابقه تمدن 2500 ساله ای را یدک می کشد که در آن از آغاز تا کنون بنا بر اسناد تاریخی شاهد حکومت هایی در ایران بوده ایم. اهالی ایران زمین از دوره آریاییها تا کنون برای ایجاد نظم و امنیت جامعه، ترفندهایی را به کار گرفته بودند. نگاه خلاصه به این دوران ها قابل دقت است.

دوره آریاییها : شهریار، ریش سفیدان و پیران

دوره مادها : ریش سفیدان،شهریار و بزرگان خانواده

دوره هخامنشیان : خشترباون، شهربان، نگهبان، کاراون، ارک بات، ارکبند، بازرسان شاهی، استخبارات

دوره سلوکی ها: به سبک دوره هخامنشیان

دوره اشکانیان : سازمان پولیس

دوره ساسانیان : شهربک، دیهیک، کوئبان، دیوان حراس، نیزه داران

دوره اسلام : محتسب ، شرطه، شحنه، معاون، متوالیالشرطه، صاحب الجسر، امرالجسر، امرالجسرین، درایون، عامله الشرطه، والی الحرب، عسس، عسش باشی، حاکم، حافظ، صاحب المدینه، صاحب الیل، طواف الیل، احداث

دوره افشاریه : داردغه، کدخدا، سرهنگ، خلیفه، نواب، پاسبان

دوره زندیه : داروغه، کلانتر، محتسب، نقیب، میرشب، گزمه

دوره صفوی: دیوان بیگی داروغه، میرشب گزمه، شب گرد، پاکار، کشیکچیان دربندها، محتسب الممالک، کلانتر، اداره احداث

دوره قاجاریه : نسقچی، فراشباشی، ده باشی، پنجاه باشی، یوزباشی، میرغضب، مامور اعدام، گزمه، میر شب گرد، داروغه، کلانتر

جامعه باشعور انسانی بر عکس ذی شعوران برای حفظ و حراست از خانه، محله، شهر و دیار خود نیاز به نظم و انظباط  دارد. هیچ جامعه انسانی بدون نظم و انظباط قابل بقا و دوام نمی باشد. برای حفظ نظم نیاز به قوانین است. این قوانین با گسترش علم و صنعت و فن آوری از ابتدایی به پیشرفته صعود داشته است.از دوران قبل از مادها اسناد قابل ذکری وجود ندارد. اما به دلیل اینکه هیچ جامعه ای بدون نظم نمی تواند به حیات خودش ادامه بدهد ، لذا در آن دورا ن هم جوامع از یک نظمی پیروی می کردند. در این زمینه ریش سفیدان، روسای قبایل و در راس آنها شهریاران فرماندهی کل نیروهای نظامی را بر عهده داشته واین ماموریت را به خوبی انجام می دادند.

در سروده های زرتشتیان، و آثار دیگر ایشان سخن از کیفر و داوری مشاهده می شود که حاکی از وجود سازمان های نظم دهنده اجتماع در این آیین است.واژه"دات" که امروزه "داد" می گوییم، در ایران باستان نام فرشته ای بود که نگهبان آن دات بود.

در دوران مادها و پارسها سازمانهایی قوی برای برقراری نظم وجود داشت.اولین پادشاه ماد قبل از به حکومت رسیدن بیشترین کارش داوری و از بین بردن اختلافات در میان مردم بود.به همین دلیل بود که مردم به وی تمایل نشان داده و او را به پادشاهی انتخاب کردند.داریوش حکومت پهناوری را پدید آورد که با سازمانهای اداری و امنیتی و قضایی مقتدر و حساب شده این کشور پهناور را اداره می کرد. کشور بزرگ داریوش هند تا مصر را در بر می گرفت.داریوش امپراطوری بزرگش را به استانهای مختلفی تقسیم نموده که حاکم هر استان "خشترپاون" که به یونانی"ساتراپ" نامیده می شد .هر ساتراپ متناسب با شان و مقامشان به آنها اختیار می داد. ساتراپ مصر از همه مهمتر بود. تا جایی که اجازه یافت سکه سیمین( ضرب سکه زرین فقط در اختیار داریوش بود) ضرب کشکایت مردم رسیدگی می کردند.در ارگ سلطنتی برای مجرمین زندانی ساخته ند. پادشاه داور بزرگ و آخرین مرجع قضاوت بود.در استانها نمایندگان پادشاه به بودند و راهزنان و دزدان در آن زندانی می شدند.

نظم شهرها و امنیت راهها در دوره هخامنشیان آنقدر مهم بود که سلوکیان هم همان راه و روش را در ایجاد نظم و امنیت ادامه دادند.واژه پلیس بر گرفته از" اپیستات" است که به مامور دربار سلوکیان در سازمانهای انتظامی گفته می شود.  

در دوره ساسانی، زندانی معروف به "انوشبرد" وجود داشت که مخصوص محکومین سیاسی بود.مردم حق نداشتند نام این زندان را بر زبان بیاورند، چه رسد بخواهند زندانیان را آزاد کنند.در آن دوران زندانهای دیگری هم برای دزدان و قاتلان وجود داشت.

پس از اسلام در ابتدا زندان وجود نداشت.چ.ن محکومین بلافاصله مجازات می شدند.اعدام می شدند و یا حد شرعی در مورد آنها به اجرا در می آمد.

خلفای بنی امیه اولین زندان را در حکومت اسلامی بوجود آورده و شرطه را بر قرار کردند. بیشتر ماموریت آنها سیاسی بود.

عباسیان نخستین بار اداره شرطه را زیر نظر قاضی شهر قرار دادند.شرطه مامور حفظ امنیت شهر بود.

 این وضع کمابیش تا عصر طاهریان، سامانیان و غزنویان ادامه یافت.

در دوران مغول پس از جنگ و گریز و هجوم وحشیانه، بعد از فتح شهرها و پدید آمدن آرامش نسبی قانون یاسای چنگیز حاکم شد.در این عصر یک سردار سپاه مامور اداره شهر بود، که او را شحنه می گفتند.در این دوران منسب صاحب دیوان پدید آمد.او علاوه بر اداره سازمان مالی، حفظ نظم و امنیت را در سراسر قلمرو مغول عهده دار بود.
در دوره های بعد تا صفویه، یعنی ابتدای قرن دهم هجری به سبب نبود حکومت مرکزی و پدید آمدن حکومت های متعدد و کوچکتر نظیر قراقویونلوها و آق قویونلوها و جز آن نظم یکپارچه و شیوه ثابتی در جامعه حاکم نبود.

در عصر صفویه، منصب دیوان بیگی پدید آمد و او بود که نظیر وزیر دادگستری امروز به شاه از وضع امور قضایی و جزایی، که به عهدا اش سپرده شده بود، گزارش می داد. در حوزه ماموریت او مقابله با جرایم سیاسی و عادی، نظیر عربده کشان، مستان، دزدان و... تعریف شده بود.شخص دیوان بیگی را "دیوان بیگی باشی" یا " امیر دیوان بیگی" هم گفته اند.ویلم فلور در کتاب"نظام قضایی عصر صفوی" می آورد: این منصب را صفویه پدید نیاورد، بلکه در دوران سلجوقی با نام امیر داد یا داد بیگ وجود داشت.
در نظام قضایی دو نوع محکمه وجود داشت. یکی محکمه حقوق عمومی یا عرف که به طور عمده به جرایم کیفری رسیدگی می کرد، دیگری محکمه مذهبی یا شرعی که مسایل و مرافعات مذهبی را حل و فصل می کرد.دیوان خانه یا محکمه در واقع به معنای امروز ساختمان دادگستری بود.

در این دوران ماموران انتظامی عبارت بودند از:

داروغه: (کلمه ترکی به معنای پاسبان) که رییس نظمیه شهر بود.او به کمک افرادی به نام عسس، گزمه، یزک و شبگرد به انجام ماموریت خویش می پرداخت.

میر شب: مسوول امنیت شب بود. اگر دزدی را میر شب دستگیر می کرد، ده درصد مال کشف شده، به او تعلق می گرفت، و چنانچه پیدا نمی کرد، خسارت مال باخته را باید می پرداخت.

کشیکچی: او بعد از نواختن طبل شب، در محله ها را می بست و تا صبح به نگهبانی می پرداخت.

کلانتر: وظیفه او تعیین کدخدا و ریش سفیدان محلات و ادره آن ها بود.

اسکندر بیک منشی در دوره صفویه منصب کلانتر را یکی از مقامات مهم و برجسته شهری معرفی می کند.در کتاب " نظام قضایی عصر صفوی" نوشته ویلم فلور و سفرنامه شاردن و نیز" جامع التواریخ" و جز آن از "احداث" یا پلیس شهر یاد شده که رییس احداث یا عسس و پلیس شهر، تحت عناوین: نایب، میر شب، پادشاه شب، عسس شب، عسس باشی یا عسس شهر شناخته می شد.